پارچه بافی

پارچه‌بافی یکی از قدیمی‌ترین و اساسی‌ترین هنرها و صنایع دستی بشر به شمار می‌رود که در طول تاریخ تحولات قابل توجهی را تجربه کرده است. در این مقاله از وب‌سایت هنرمند ایران، با موضوع پارچه بافی همراه شما هستیم؛ با نگاهی هنری به دنیای فرهنگ و خلاقیت، همراه ما بمانید.

پارچه بافی

پارچه‌بافی یکی از قدیمی‌ترین و اساسی‌ترین هنرها و صنایع دستی بشر به شمار می‌رود که در طول تاریخ تحولات قابل توجهی را تجربه کرده است. از نخ‌ریسی دستی تا ماشین‌های بافندگی پیشرفته، این هنر نه تنها به عنوان یک صنعت، بلکه به عنوان جزئی از فرهنگ جوامع مختلف شناخته می‌شود. در این مقاله، به بررسی تاریخچه، انواع تکنیک‌ها، مواد اولیه و کاربردهای پارچه‌بافی خواهیم پرداخت.

تاریخچه پارچه بافی

پارچه‌بافی به تاریخچه‌ای چند هزار ساله برمی‌گردد. نخستین شواهد این هنر در تمدن‌های باستانی مانند مصر، بین‌النهرین، هند و چین مشاهده شده است. در ایران نیز صنعت نساجی و پارچه‌بافی از زمان هخامنشیان رونق یافته و شهرهایی همچون کاشان، یزد و اصفهان به مراکز اصلی تولید پارچه تبدیل شده‌اند.

مواد اولیه در پارچه بافی

برای بافت پارچه، مواد اولیه متعددی به کار می‌روند که می‌توان آن‌ها را به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

الیاف طبیعی: پنبه، پشم، ابریشم و کتان که از گیاهان یا حیوانات به دست می‌آیند.

الیاف مصنوعی: پلی‌استر، نایلون و ریون که با فناوری‌های مدرن تولید می‌شوند.

تکنیک‌های پارچه بافی

پارچه بافی همچون جعبه سازی فانتزی در اصفهان دارای روش‌های مختلفی است که در طول زمان پیشرفت کرده‌اند. برخی از روش‌های مهم عبارت‌اند از:

• بافت ساده (Plain Weave): رایج‌ترین روش که شامل درهم‌تنیدن تار و پود به صورت یک در میان است.
• بافت ساتن (Satin Weave): که در آن یک نخ از چندین نخ عبور می‌کند تا سطحی براق و نرم ایجاد کند.
• بافت سرژه (Twill Weave): نوعی بافت مورب که در پارچه‌های جین و کتان استفاده می‌شود.

• بافت ژاکارد (Jacquard Weave): با استفاده از ماشین‌های مخصوص برای ایجاد طرح‌های پیچیده و زیبا.

ابزارها و ماشین‌آلات پارچه بافی

در گذشته، پارچه بافی به کمک دارهای سنتی انجام می‌شد، اما امروزه دستگاه‌های مدرن و کامپیوتری جایگزین شده‌اند. این دستگاه‌ها شامل ماشین‌های بافندگی صنعتی، دستگاه‌های دوخت و رنگرزی، و ماشین‌های چاپ پارچه هستند.

کاربردهای پارچه‌بافی

پارچه‌بافی نه‌تنها در صنعت پوشاک بلکه در زمینه‌های مختلف دیگری نیز کاربرد دارد:

• پوشاک و مد: از لباس‌های روزمره تا طراحی‌های خاص و لوکس.
• منسوجات خانگی: پرده، ملافه، رومیزی و فرش.

• کاربردهای صنعتی: چادرهای مقاوم، پارچه‌های ضدآب و لباس‌های ایمنی.

پارچه‌بافی در ایران

ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشگام در صنعت نساجی شناخته می‌شود و شهرهایی نظیر یزد، اصفهان و کاشان به عنوان مراکز اصلی پارچه‌بافی سنتی مطرح هستند. هنرهایی همچون ترمه‌بافی، زری‌بافی، مخمل‌بافی و ابریشم‌بافی از جمله هنرهای برجسته ایرانی در این حوزه به شمار می‌روند.

پارچه‌بافی سنتی

ایران از زمان‌های قدیم به عنوان یکی از مراکز مهم پارچه‌بافی در جهان شناخته می‌شود. صنعت نساجی ایرانی، به ویژه در دوران صفوی، به اوج شکوفایی خود رسید و صادرات پارچه‌های دستباف ایرانی به اروپا و دیگر نقاط جهان رونق فراوانی یافت. از جمله مهم‌ترین سبک‌های پارچه‌بافی سنتی ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

ترمه‌بافی:

ترمه، پارچه‌ای لوکس و ارزشمند است که از الیاف ابریشمی و پشم با کیفیت بالا بافته می‌شود. این پارچه، که عمدتاً در یزد تولید می‌شود، به خاطر طرح‌های بته‌جقه‌ای و رنگ‌های متنوعش شناخته می‌شود و در دوخت لباس‌های مجلل، سجاده، پرده و رومیزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

زری‌بافی:

زری‌بافی یکی از کهن‌ترین هنرهای بافندگی در ایران است که با بهره‌گیری از نخ‌های طلا و نقره، پارچه‌های باارزشی را تولید می‌کند. این هنر عمدتاً در شهرهای کاشان و اصفهان رونق دارد و در گذشته برای دوخت لباس‌های اشرافی و پرده‌های لوکس به کار می‌رفت.

مخمل‌بافی:

مخمل‌بافی یکی از هنرهای بافندگی ظریف ایرانی است که به‌ویژه در شهرهای کاشان و یزد رواج دارد. این پارچه با سطحی نرم و کرک‌دار، ظاهری لوکس و بافتی لطیف را به خود اختصاص می‌دهد.

ابریشم‌بافی:

در شهرهای شمالی ایران، به ویژه در گیلان، هنر ابریشم‌بافی از دیرباز رواج داشته است. ایران به عنوان یکی از مراکز اصلی تولید ابریشم طبیعی در جهان شناخته می‌شود و پارچه‌های ابریشمی ایرانی به دلیل نرمی و درخشش منحصر به فردشان، شهرت جهانی دارند.

پارچه بافی دستی

ترمه : تاریخچه ترمه بافی در ایران به اوایل دوره صفویه برمی‌گردد. با این حال، برخی بر این باورند که زادگاه اصلی ترمه، قلب آسیای مرکزی و ارتفاعات کشمیر است، در حالی که عده‌ای دیگر معتقدند که این هنر ابتدا در ایران آغاز شده و سپس به کشمیر منتقل شده است.

آنچه درباره این پارچه بسیار ظریف می‌توان گفت، این است که ذوق، سلیقه و ابتکار ایرانیان در بافت، جنس و طرح‌های خیال‌انگیز آن در سطح جهانی بی‌نظیر است. این هنر در دوره شاه عباس صفوی به اوج شکوفایی و تکامل خود رسید و به یکی از محصولات صادراتی مهم ایران تبدیل شد.

رنگ پارچه های ترمه: در زمینه رنگرزی پشم، کرک و ابریشم مورد استفاده در ترمه بافی، باید اشاره کرد که تا چندی پیش، تنها از رنگ‌های طبیعی و عمدتاً گیاهی بهره‌برداری می‌شد. به عنوان مثال، برای تولید رنگ آبی یا آبی تیره از نیل، رنگ قرمز از ریشه روناس و رنگ زرد روشن از برگ مو استفاده می‌شد. اما امروزه، رنگ‌های شیمیایی به طور غالب جایگزین رنگ‌های گیاهی شده‌اند.

رنگ‌های مورد استفاده در ترمه، به ویژه در متن آن، شامل عنابی، قرمز روشن، سبز، نارنجی و سیاه است. طرح‌های رایج در ترمه شامل بته جقه، بته خرقه، شاخ گوزنی درهم، بته بادامی، بته سروی، طرح‌های راه‌راه، امیری و محرمات می‌باشد. ترمه بافی به شیوه سنتی خود همچنان در یزد ادامه دارد.

جاجیم : 

جاجیم یکی از پارچه‌های دستباف با ارزش ایرانی است که تا سال‌های اخیر طرفداران زیادی داشت. امروزه نیز در بسیاری از مناطق روستایی و عشایری کشور، تولید آن همچنان رایج و متداول است. در گذشته، مهم‌ترین کاربرد جاجیم به عنوان روکرسی بود، اما امروزه علاوه بر این کاربرد، از آن برای تهیه انواع پشتی، کیف، ساک، رومبلی، روکش صندلی اتومبیل و… نیز استفاده می‌شود.

استان اردبیل، به ویژه روستاهای بخش خورش رستم شهرستان خلخال، به عنوان مهم‌ترین مرکز تولید جاجیم شناخته می‌شود. در حال حاضر، در ۳۸ روستا از این بخش، از جمله نیمهیل، چنارلیق، برندق، سفیدآب، نوده، کیوی، کیوی زاویه، نساز، سجهرود، آهو، جعفرآباد و دیگر روستاها، جاجیم تولید می‌گردد.

پارچه های دستباف ایرانی

دارایی یا ایکات: یک روش قدیمی در بافت پارچه‌های منقوش، ناپذیر کردن نخ‌ها قبل از بافت آن‌ها است. به این ترتیب، در حین فرآیند بافت، نقش‌ها به تدریج نمایان می‌شوند. امروزه، این نوع پارچه تنها در کارگاه‌های محدودی در شهر یزد قابل مشاهده است.

تا چند سال پیش، ایکات با استفاده از ابریشم طبیعی تولید می‌شد، اما اکنون از نخ ویسکوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسکوزرایون فیلامنت برای پود استفاده می‌شود. با روش ایکات، انواع پارچه‌های رولحافی، بقچه، سوزنی و رومیزی تولید می‌گردد.

چوقا : چوقا، چقا یا چوغا به عبای مخصوص دهقانان و عشایر اطلاق می‌شود. این لباس در واقع یک کت بلند و بدون آستین است که مردان عشایری و روستایی به عنوان عبا بر روی سایر لباس‌های خود می‌پوشند. معمولاً این پارچه توسط زنان روستایی بافته می‌شود. چوقا معمولاً در دو رنگ سیاه و سفید (یا سرمه‌ای و سفید) موجود است و از نخ پشمی و نخ پنبه‌ای به عنوان مواد اولیه تشکیل می‌شود.

مخمل کاشان : مخمل بافی در ایران از دهه ۳۰ به دلیل تأسیس کارخانه‌های ماشینی مخمل و حریر در کاشان و تمایل استادکاران نساجی سنتی به بهبود شرایط زندگی، به تدریج رو به زوال رفت. در حال حاضر، تنها چهار کارگاه مخمل بافی در سطح کشور فعال است. یکی از این کارگاه‌ها در اصفهان قرار دارد و کارگاه چهارم نیز به صورت مستقل و توسط یکی از علاقه‌مندان به این هنر در حال راه‌اندازی است.

آموزش هنرهای سنتی تحت نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در دو کارگاه دیگر واقع در شهرستان کاشان، که زیر نظر این سازمان فعالیت می‌کنند، انجام می‌شود. تولیدات این دو کارگاه شامل مخمل‌های ساده یا موجدار و مخمل‌های نقش برجسته است. مخمل، نوعی پارچه نخی یا ابریشمی با پرز است که ریشه‌های آن به قرون اولیه اسلامی بازمی‌گردد.

زَربَـفت یزد : زری پارچه‌ای است که از الیاف طبیعی بافته شده و علاوه بر جنس آن، شامل رنگرزی گیاهی و تار و پود از ابریشم و گلابیون می‌باشد. طراحی و نقش‌های زری باعث شده که این محصول به عنوان یک اثر هنری ارزشمند و منحصر به فرد شناخته شود و در هنرهای سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای پیدا کند.

زری در انواع مختلفی مانند لُپه باف، دارایی و اطلس بافته می‌شود. همچنین، طرح‌های متنوعی از جمله بتّه جقّه‌ای، اسلامی، اسلامی ماری، اسلامی درهم، گل‌های افشان، ماهی درهم و مناظر بزم و رزم از رایج‌ترین نقوش در زری هستند.

قطعاتی از زری‌های کهن ایرانی در موزه‌های معتبر جهانی مانند لوور، متروپلیتن، کلیسای سنت ویکتور در لیون، موزه سلطنتی لندن، واشینگتن و آرمیتاژ در لنینگراد نگهداری می‌شود که نشان‌دهنده عظمت و اعتبار این هنر سنتی در ایران باستان است. فن زری بافی در دوران صفویه به اوج کمال خود رسید.

عـبای لار : عبا نوعی چادر یا شنل است که بر روی دیگر لباس‌ها می‌پوشند. به عبا، رداء هم می‌گویند. چنین لباسی در اقوام گوناگون به ویژه در مناطق سردسیر، از دیرباز مرسوم بوده است. این لباس که از یک پارچه بزرگ دوخته می‌شود زنانه و مردانه است، آستینچه دارد و از سر تا پا را می‌پوشاند.

پارچه بافی یزد

پارچه‌بافی یکی از فعالیت‌های پررونق دستی در استان یزد است که خلاقیت و ذوق هنرمندان این دیار را به نمایش می‌گذارد. در نقاط مختلف این استان، کارگاه‌های متعددی در زمینه نساجی فعالیت می‌کنند. رونق این صنعت به کشتزارهای پنبه مربوط می‌شود، هرچند به دلیل کم‌آبی، کشت پنبه در این استان متوقف شده است.

با این حال، صنعت نساجی با تأمین مواد اولیه از سایر نواحی کشور همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. اگرچه دستگاه‌های بافندگی سنتی به ماشین‌آلات جدید تبدیل شده و صنایع نساجی ماشینی به سرعت در حال توسعه و پیشرفت هستند، اما محصولات دستی این صنعت همچنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.

یزد پارچه بافی

بافته‌های پنبه‌ای، پشمی، ابریشمی و پارچه‌های تولید شده از الیاف مصنوعی همچنان در میان مسافران و ساکنان یزد طرفداران و مشتریان زیادی دارند. پارچه‌های دستباف استان یزد از نظر تنوع، کمیت و کیفیت در سطح قابل توجهی در کشور شناخته می‌شوند که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود.

“ترمه” یکی از قدیمی‌ترین منسوجات دستباف ایران است که قرن‌ها نمایانگر هنر یزد در زمینه نساجی بوده و تولید عمده و گسترده آن همچنان در انحصار این استان قرار دارد. تار ترمه از ابریشم طبیعی تابیده شده و پود آن از ابریشم، نخ پنبه‌ای، پشم و کرک با رنگ‌های متنوع تشکیل شده است.

نوعی از این پارچه که در گذشته به صورت دستی بافته می‌شد، به “انگشت باف” معروف بود. با گذشت زمان، این روش به استفاده از دستگاه‌هایی که شباهت زیادی به دستگاه‌های ژاکارد امروزی داشتند، تغییر یافت.

پارچه بافی در دوران صفوی

پارچه‌بافی در دوران صفویه به عنوان مهم‌ترین صنعت شناخته می‌شود و پارچه‌های این دوره، به ویژه پارچه‌های ابریشمی، در سطح جهانی مورد توجه قرار گرفتند. درخشان‌ترین دوره پارچه‌بافی در ایران همزمان با حکومت صفویه بوده و این صنعت از نظر هنری و فرهنگی جایگاه ویژه‌ای دارد. پارچه‌بافی در این زمان از تأثیرات هنر چینی رهایی یافته و در آغاز تحت تأثیر پارچه‌بافی تیموری قرار داشت.

دوران صفوی پارچه بافی

منسوجات بافته‌شده در دوران صفویه به عنوان کالاهای گران‌بها، به ویژه در میان درباریان و اشراف مورد استفاده قرار می‌گرفت. و درآمد حاصل از صادرات این منسوجات به تأمین هزینه‌های مالی دولت کمک می‌کرد.

همچنین، پارچه‌های نفیس به عنوان هدایایی برای اروپاییان نقش مهمی در روابط اجتماعی و سیاسی این دوره ایفا می‌کردند. به همین دلیل، حاکمان همواره به پارچه‌های گران‌بها نیاز داشتند و این امر موجب حمایت از صنعت پارچه‌بافی و پارچه‌بافان و در نتیجه پیشرفت این هنر در دوران صفویه شد.

جنس پارچه‌های دورۀ صفویه

در تولید پارچه‌های این دوره تنوع جنس وجود داشت:

• گیاهی شامل پنبه و کتان
• حیوانی شامل ابریشم، پشم، موی بز، خز و پوست بره
• کانی شامل طلا و نقره

پارچه بافی ساسانی

پارچه‌های ساسانی دارای طرح‌های گوناگونی از جمله نقوش حیوانی، گیاهی، انسانی و اسطوره‌ای هستند. یکی از مهم‌ترین این نقوش، تصویر سیمرغ است که در میان سایر طرح‌ها بیشترین تنوع را دارد. این پارچه‌ها عمدتاً از ابریشم تهیه می‌شدند و به اروپا صادر می‌گردیدند.

جنس پارچه‌های ساسانی

پارچه‌های ساسانی از جنس ابریشم، پشم، پنبه، کتان، چرم و پوست بودند که معروف‌ترین آن پارچه‌های ابریشمی بود.

پارچه بافی مازندران

امروزه، بافت دستباف به تولید و تهیه انواع پارچه‌ها و برخی زیراندازها مانند جاجیم، جاجیمچه، روتختی، رومیزی، روسری، لباس‌های محلی، ملحفه و شمد و غیره اختصاص دارد. این هنر در بسیاری از مناطق روستایی و برخی نقاط شهری استان مازندران رواج دارد.

برخی از بافندگان از دستگاه‌های ساده بافندگی مانند “دووردی” و “چهاروردی” استفاده می‌کنند، در حالی که برخی دیگر به تدریج دستگاه‌های ژاکارد دستی، تک فاز و سه فاز را جایگزین دستگاه‌های قدیمی کرده‌اند.

تاریخچه پارچه‌ بافی در ایران

ایران از زمان‌های بسیار دور، یکی از مراکز اصلی تولید پارچه در جهان به شمار می‌رفته است. شواهدی از بافت پارچه به شیوه‌های ابتدایی در محوطه‌های باستانی مانند شوش، سیلک کاشان و مارلیک کشف شده است.

در دوره هخامنشی، پارچه‌هایی از ابریشم و پنبه با طرح‌های نمادین و هندسی در دربار رواج داشتند. اما ساسانیان به اوج هنر پارچه‌بافی در دنیای باستان دست یافتند؛ پارچه‌های زربفت ساسانی نه تنها در ایران، بلکه در سراسر آسیا و اروپا طرفداران زیادی داشتند.

پارچه‌ بافی در ایران تاریخچه

پس از ورود اسلام، شهرهایی مانند ری، کاشان، یزد، سمرقند و نیشابور به مراکز مهم پارچه‌بافی تبدیل شدند. در دوران صفویه، به ویژه در اصفهان، هنر پارچه‌بافی به شکوفایی بی‌نظیری رسید و پارچه‌هایی چون مخمل، زربفت و ترمه به اوج زیبایی خود رسیدند. کارگاه‌های سلطنتی صفوی نمونه‌هایی از نظم و طراحی دقیق بودند که استادان ماهر بافته‌هایی برای دربار، مساجد و حتی صادرات تولید می‌کردند.

در قرون اخیر، با ورود ماشین‌آلات و صنعتی شدن، این هنر تا حدی از رونق افتاد، اما در گوشه و کنار کشور هنرمندانی وجود داشتند که چراغ این هنر کهن را روشن نگه داشتند؛ از یزد تا گناباد و از کاشان تا گیلان، ردپای این هنر هنوز زنده است.

نقش زنان در حفظ هنر پارچه‌ بافی سنتی

در تار و پود هر پارچه‌ی سنتی ایرانی، دست‌ های زنی نهفته است. زنانی که در اتاق‌ های کوچک خانه‌ های گلی، در کارگاه‌ های نیمه‌ روشن روستایی یا در پستوهای خانه‌ های شهری، هنر پارچه‌ بافی را نسل به نسل انتقال داده‌اند؛ بی‌ آن‌ که نامشان در تاریخ ثبت شود، اما اثرشان بر فرهنگ عمیق و ماندگار مانده است.

درآمدزایی پارچه بافی 

بسیاری از زنانی که در مناطق دور افتاده زندگی می‌کنند، از طریق پارچه‌ بافی به استقلال اقتصادی رسیده‌اند. کارگاه‌ های کوچک خانگی یا تعاونی‌ های زنان روستایی، فرصتی فراهم کرده‌اند تا زنان هم درآمد کسب کنند و هم هنرشان را زنده نگه دارند.

در مناطقی مثل تربت‌ حیدریه، زابل، یا دزفول، زنان با بافت چادر شب، روسری ابریشمی، یا پارچه‌ های دست‌ باف مخصوص لباس محلی، به تولید کنندگانی حرفه‌ای تبدیل شده‌اند. تولیداتی که هم در بازار داخلی محبوب‌اند و هم گاه به کشورهای همسایه یا حتی اروپا صادر می‌شوند.

پارچه بافی درآمدزایی

در دهه‌ های اخیر، با رشد شهر نشینی و مهاجرت، هنر پارچه‌ بافی در خطر فراموشی قرار گرفته بود. اما در چند سال اخیر، موجی از احیای هنرهای بومی با محوریت زنان شکل گرفته است. طراحان لباس، هنرمندان صنایع دستی، و فعالان گردشگری فرهنگی، تلاش می‌کنند.

با حمایت از زنان بافنده، این هنر را زنده نگه دارند.برگزاری جشنواره‌ ها، نمایشگاه‌ ها، ورکشاپ‌ های آموزشی و حمایت از فروش آنلاین محصولات دست‌ باف، باعث شده تا نسل جدید از زنان، نه‌ تنها میراث‌ دار بلکه خالق آینده‌ای نو برای این هنر شوند.

سوالات متداول در مورد پارچه بافی

۱. پارچه‌ بافی سنتی چیست؟

پارچه‌ بافی سنتی، هنری‌ ست که با استفاده از دستگاه‌ های بافندگی دستی، نخ‌ های طبیعی یا مصنوعی را به پارچه تبدیل می‌کند. این هنر از دیرباز در بسیاری از مناطق ایران رایج بوده و طرح‌ ها و تکنیک‌ های خاص هر منطقه را در بر دارد.

۲. چه مناطق ایران در پارچه‌ بافی سنتی فعال‌ترند؟

استان‌ هایی مثل یزد (ترمه و دارایی)، اصفهان، خراسان جنوبی (چادرشب)، کرمانشاه، فارس، کردستان و گلستان از مهم‌ ترین مراکز پارچه‌ بافی سنتی ایران هستند. هر منطقه طرح‌ ها، رنگ‌ ها و کاربرد های ویژه‌ی خود را دارد.

۳. چه نخ‌ هایی در پارچه‌ بافی سنتی استفاده می‌شوند؟

بسته به نوع پارچه، از نخ‌ های پنبه‌ای، ابریشمی، پشمی یا ترکیبی استفاده می‌شود. در ترمه، معمولاً از نخ ابریشم و کرک رنگ‌ شده استفاده می‌شود، در حالی‌که در چادرشب‌ بافی و پشمی‌ بافی‌های محلی، نخ‌ های پنبه‌ای و پشمی بیشتر کاربرد دارند.

۴. تفاوت پارچه‌ بافی سنتی با پارچه‌ بافی صنعتی چیست؟

در پارچه‌ بافی سنتی، همه چیز با دست یا دستگاه‌ های دستی انجام می‌شود و هر قطعه پارچه منحصر به‌ فرد است. در مقابل، پارچه‌ بافی صنعتی با ماشین‌ آلات انجام می‌شود و تولید انبوه دارد. سنتی بودن به پارچه هویت، داستان و اصالت فرهنگی می‌بخشد.

۵. چقدر زمان لازم است تا یک پارچه دست‌ باف تولید شود؟

بسته به نوع پارچه، طرح، اندازه و مهارت بافنده، زمان تولید می‌تواند از چند ساعت تا چند روز یا حتی هفته متغیر باشد. برای مثال، بافت یک متر ترمه نفیس ممکن است چند روز طول بکشد.

⏬مقالات پیشنهادی⏬

هنر نقاشی فلسفه و خیال در داستان‌های مینیمال داستان‌های عاشقانه با پس‌زمینه هنر

مطالعه بیشتر